VÔ - THƯỜNG 

A.      MỞ-ÐỀ

Lòng tham-lam của con người ôm-ấp bám-víu mãi mãi vào sự vật. 

            Chúng ta, đã là chúng-sinh, thì ít nhiều đều có tham vọng.  Lòng tham vọng ấy bám-víu chặt-chẽ vào sự vật mà chúng ta đã cấu tạo, nắm bắt được.  Chúng ta chỉ buông thả chúng ra, sau khi trút hơi thở cuối cùng.  Nói cho đúng, không phải đến phút cuối cùng chúng ta mới chịu buông thả mọi vật; chúng ta vẫn muốn cứ nắm giữ chúng mãi, nhưng chính chúng đã rời bỏ chúng ta mà đi.  Chúng ta đã bất lực, không còn đủ hơi sức để nắm giữ chúng nữa, nên đành buông xuôi tay ể chúng tuôn đi, chứ nếu còn hơi sức, chúng ta vẫn còn muốn nắm lại, và giam giữ một cách tuyệt-vọng những gì đã nắm được.  Suốt đời, chúng ta vẫn lặp đi lặp lại mãi cái cử-chỉ nắm bắt, giữ gìn ấy.  Và suốt đời biết bao nhiêu lần chúng ta đã đau khổ, thất vọng, vì mọi sự vật ở đời không bao giờ chìu theo ý muốn của chúng ta mà chịu ở yên một chỗ.  Mọi sự vật đều luôn luôn biến chuyển, đổi thay, nay đây mai đó, như một anh chàng lãng-tử, như một dòng sông, như một đám mây, như một vó ngựa!  thời-gian trôi qua như thế nào, thì mọi vật cũng trôi qua như thế ấy.  Nói theo danh-từ nhà Phật, thì sự biến chuyển, đổi thay ấy gọi là luật vô-thường. 

B.       CHÁNH-ÐỀ 

I.        ÐỊNH-NGHĨA 

Vô-thường là thế nào?  Hãy nghe đức Phật dạy: “Tất cả những gì trong thế-gian đã là biến đổi, hư hoại, đều là vô-thường”.  Vậy vô-thường nghĩa là không thường, không mãi mãi ở yên trong một trạng-thái nhất định; luôn luôn thay hình đổi dạng; đi từ trạng-thái hình-thành đến biến đi rồi tan rã…  Ðạo Phật gọi những giai-đoạn thay đổi của một vật là: thành, trụ, hoại, không (hay sanh, trụ, dị, diệt).  Như một làn sóng, khi mới nhô lên gọi là thành (hay sanh), khi nhô lên cao nhất thì gọi là trụ, khi hạ dần xuống thì gọi là hoại (hay dị), khi tan rã thì gọi là không (hay diệt).  Tất cả sự vật trong vũ-trụ, từ nhỏ như hạt cát, đến lớn như trăng sao, đều phải tuân theo bốn giai-đoạn ấy cả, nên gọi là vô-thường. 

Ðể có một ý niệm rõ-ràng hơn về sự vô-thường, chúng ta hãy quan-sát, suy-nghiệm ngay cái thân chúng ta, cái tâm chúng ta và cái hoàn-cảnh chúng ta đang sống, thì sẽ biết. 

II.                THÂN VÔ-THƯỜNG 

“Thân tôi mạnh khỏe luôn, trẻ đẹp mãi, và đời tôi là cả một bài thơ…”.  Ấy là quan-niệm nông nổi của một số nam nữ thanh-niên, quá yêu chuộng thân-thể.  Họ sống một cách vô tư, cứ tưởng thân-thể họ trẻ mãi, hay nếu có già, thì cũng còn lâu lắm, không ngờ rằng nó già, nó chết, từng giây từng phút.  Câu thơ sau đây của người xưa thật đã nói lên được sự thay đổi mau chóng của thân ta: 

“Quân bất kiến cao đường minh cảnh bi bạch phát!

Triêu như thanh ti, mộ như tuyết?” 

(Anh không thấy cha già soi gương buồn tóc bạc!

Sớm còn như tơ xanh, tối đã trắng như tuyết?)

Khoa-học đã chứng minh rằng, trong thân-thể ta, các tế-bào thay đổi luôn, và trong mỗi thời-kỳ 7 năm, là các tế-bào cũ hoàn-toàn đổi mới.  Sự thay đổi ấy làm cho thân người chóng lớn, chóng già và chóng chết.  Thân năm trước không phải thân năm nay, thân ban mai không phải thân buổi chiều, mỗi phút giây trong thân ta đều có sanh và có chết.  Sau đây là một câu chuyện rất có ý-nghĩa để chứng-minh sự vô-thường của thân xác: 

Một người bộ-hành lỡ đường vào trọ trong một ngôi nhà bỏ hoang.  Ðêm ấy, anh ta thấy một con quỷ tóc xanh, vất một cái thây ma mới chết vào, định xé xác ra ăn.  Bỗng một con quỷ khác, tóc đỏ, xô cửa bước vào.  Hai con quỷ tranh nhau cái xác chết, con nào cũng nói là của mình bắt được trước.  Chúng sắp xăn tay áo đánh giết nhau, để giành cái xác.  Bỗng chúng nhìn thấy anh chàng bộ-hành đang nằm run sợ trong góc phòng; chúng vội-vã kéo anh ta ra làm trọng tài, hỏi xem trong hai chúng, ai là kẻ đáng làm chủ cái xác.  Anh bộ-hành sợ-hãi quá, nhưng cứ thật tình nói rằng: cái xác thuộc về con quỷ tóc xanh vì chính mắt anh ta thấy nó mang xác vào trước.  Con quỷ tóc xanh được xác, mừng-rỡ cám ơn rối-rít anh bộ-hành; nhưng con quỷ tóc đỏ mất miếng mồi ngon, tức giận lôi đầu anh ta ra, quyết ăn tươi nuốt sống cho hả giận.  Nó đè anh ta xuống, rứt một cánh tay bỏ vào miệng nhai ngấu nghiến…  Con quỷ tóc xanh thấy thương tình anh bộ-hành và để tỏ lòng tri-ân, rứt cánh tay của xác chết lắp vào cho anh ta.  Con quỷ tóc đỏ lại rứt cánh tay kia của anh bộ-hành ăn tiếp; và con quỷ tóc xanh lại chắp tay của xác chết vào cho anh.  Cứ như thế, hễ con quỷ tóc đỏ rứt một phần nào trong thân-thể anh bộ-hành để ăn, thì con quỷ tóc xanh lại lấy một phần của thây ma điền vào cho thân anh ta…  Sau khi ăn hết cả thân-thể của anh bộ-hành, con quỷ tóc đỏ chùi miệng đầy máu me, rồi bỏ ra đi.  Con quỷ tóc xanh cũng đi theo. 

Anh bô-hành bàng-hoàng như vừa tỉnh một cơn ác mộng và cứ phân-vân tự hỏi: không biết cái thân hiện-tại anh đang mang đó là của anh hay của ai? 

Câu chuyện trên chứng minh cho chúng ta thấy từ khi sanh cho đến khi chết, thân ta đã không biết bao lần thay đổi; và cái xác khi người ta đặt vào quan tài, thật không còn gì giống với cái thân khi mới sơ sinh. 

Dòng nước hôm qua của con sông Ðồng-nai chẳng hạn, ngó bề ngoài thì không khác gì dòng nước hôm nay; nhưng nước hôm qua, hôm nay chính là nước khác ở nguồn mới chảy về đây.  Thân người cũng vậy, “hằng chuyển như bọc lưu” (chảy luôn như nước lũ). 

Nhưng khổ thay!  có phải nó thay một cái này để đổi lấy một cái khác, giống y như cái trước đâu!  Một tế-bào này mất đi, một tế-bào khác thế lại, nhưng tế-bào trước trẻ hơn tế-bào sau; tế-bào sau già hơn tế-bào vừa được kế tiếp…  Và cứ như thế mà thân người đi từ trẻ đến già, từ sống đến chết!

Ðức Phật, lúc còn là một Thái-Tử, đã than với bà Da-Du trong cung vui, khi nghĩ đến cái vô-thường của thân người. 

“… Chúng ta sẽ già yếu và xấu xa.  Thời gian sẽ phủ lên đầu chúng ta những lớp tro bạc.  Ôi!  mắt trong của em rồi sẽ mờ đục!  Môi đỏ của em rồi sẽ úa màu!...  Ta nghe trong ta, trong em và trong cả mọi người, mỗi ngày mỗi đổ-vở, dưới sức tàn phá của búa thời-gian, tất cả những gì quý giá của đời người… chúng ta ôm giữ một cách tuyệt-vọng, những bảo vật ở trong ta, như ôm giữ một cái bóng, như nắm bắt một làn hương!”. 

Trí huệ thay!  Con người cao sang và đang trẻ đẹp, bên cạnh lại có vợ hiền sớm hôm hầu hạ, thế mà vẫn đủ sáng-suốt, để nhìn thấy luật vô-thường, đập tan cái gì gọi là cao sang, tươi đẹp của đời người!  những lời thống-thiết ấy, chẳng những đã cảnh-tỉnh Công-chúa Da-Du, mà còn đánh-thức những ai còn say-đắm trong cảnh đời giả tạm, cảnh sanh, già, bịnh chết, là hiện-thân của luật vô-thường.  Có thân thì phải chịu công lệ sanh già bịnh chết, không thể tồn tại mãi được.  Ðức Lão-tử cũng đã nhận thấy thân là nguồn tội lỗi, là gốc khổ đau, nên đã thốt ra câu: 

“Ngô hữu đại hoạn, vị ngô hữu thân,

Ngô nhược vô thân, hà hoạn chi hữu?” 

(Ta có cái khốn khổ lớn, vì ta có thân,

nếu ta không thân thì đâu có khổ gì?) 

            Thân là vô-thường, thế mà lắm người vì muốn trau-giồi, bồi bổ, cung phụng xác thân đến nỗi gây biết bao tội ác gớm ghê!  Vì muốn được thích khẩu, bổ thân, mà lắm người đành tay giết hại những con vật yếu-hèn và hành hình những con vật vô tội trước khi chết một cách rùng-rợn.  Ðọc lịch-sử, nghe Tần-Thủy-Hoàng ăn óc khỉ sống, ta đã cảm-thông được nỗi đau-đớn những con vật bị giết, thế mà người dự tiệc vẫn vui cười sung-sướng, không đoái hoài đến tiếng rên xiết, kêu la, vùng-vẫy của chúng, thì thật là độc ác đến chừng nào!  Lòng trắc-ẩn của người ở đâu?  Hỡi ôi!  hung-ác và thâm hiểm thay, lòng dạ của con người! 

            Vì tham-lam làm vẫn đục, tối-tăm lương tri, nên con người không thấy rõ được lý vô-thường của thân xác và mới nở tâm làm điều tàn ác như thế! 

III.             TÂM VÔ-THƯỜNG 

Thân đã vô-thường, nhưng còn tâm-niệm có thường không?  Tâm-niệm cũng âm-thầm dời đổi, lại có phần mau lẹ và vi-tế hơn, nếu chúng ta không nhìn sâu vào, ắt khó mà thấy được.

Tâm-niệm chúng ta thay đổi trong từng phút giây, theo với ngoại-cảnh: chúng ta buồn đó rồi vui đó, thương đó rồi giận đó.  Phút trước ta nhớ chuyện này, phút sau ta nghi chuyện khác.  Hôm qua ta tinh tiến tu-hành, hôm nay ta đã ưu-phiền thối chuyển.  Thật đúng như đức Phật đã nói: 

“Tâm người như vượn chuyền cây,

Như ngựa rông nơi đồng nội…” 

Tâm-niệm ta sanh diệt trong từng sát-na; và chính vì nó sinh diệt mau lẹ như thế, nên ta có cảm-tưởng như nó không thay đổi gì cả.  Ðối với một đứa trẻ con, nếu chúng ta bảo rằng những hình-ảnh cử-động in như thật trên màn bạc, là do sự tiếp nối của những tấm phim, ảnh hiện lên rồi biến mất, để nhường chỗ cho những tấm ảnh khác, trước ngọn đèn chiếu…nếu ta bảo như thế với một đứa bé, chắc nó không tin, vì nó chưa hiểu được cái công-dụng của tốc lực.  Cũng như thế đó, tâm ta được cấu tạo bởi từng niệm sanh diệt, nhưng vì chúng ta không nhận được sự biến-chuyển mau lẹ của nó, nên ta cứ tưởng là nó đơn thuần và bất biến.  Cái ta phút trước phải đâu là cái ta phút này?  Và cái ta phút nầy đâu còn là cái ta phút sau?  Vậy cái ta nào là cái ta thật?  Cái ta phút trước, cái ta phút này hay cái ta phút sau?  Một nhà thi-sĩ đã hỏi một câu có vẻ ngớ-ngẩn nhưng nghĩ kỹ thật là vô cùng sâu sắc: 

“Ai hỏi giùm: ta có ta không?” 

Cái ta (hay cái tâm cũng thế) vô-thường tạm bợ, giả tạo như thế, thế mà người đời cứ cho nó là trung-tâm điểm của vũ-trụ, bám víu vào nó, nhơn danh nó để tham-lam, vơ-vét tài-sản, danh lợi ở chung quanh, và dù có dẫm đạp lên hạnh-phúc của kẻ khác, gây bao đau thương cho người đồng loại, cũng mặc!  Thật mê-mờ lắm thay! 

IV.             HOÀN-CẢNH VÔ-THƯỜNG 

Như trên chúng ta đã thấy luật vô-thường ở khắp mọi nơi, chẳng những thân, tâm là vô-thường, mà hoàn-cảnh, sơn hà đại địa, cũng vô-thường nữa. 

Sách thường có câu:   “Thương hải, tang điền”

(Bãi biển nương dâu). 

Câu ấy mới nghe như là một hình-ảnh bóng-bẩy về văn-chương; nhưng thật ra, đó là một nhận xét rất đúng trong thực tế.  Chúng ta, thường lầm tưởng chỉ có sinh vật là biến đổi và mau già chết, chứ những vật lớn lao như núi sông, đất cát, thì muôn đời cũng ở yên một chỗ.  Nhưng chúng ta đã lầm, sông núi cũng có cái già, cái trẻ; đất cát cũng có khi lỡ khi bồi.  Không có vật gì là vĩnh-viễn tồn tại.  Tục-ngữ ta có nhiều câu nói lên được sự vô-thường của sự-vật một cách thâm-thúy như: “Vật đổi, sao dời” hay “Không ai giàu ba họ, không ai khó ba đời”. 

Thật thế, một đời của chúng ta đã chứng-kiến biết bao sự thăng trầm, vinh nhục, lên voi xuống chó.  Giàu nghèo, sang hèn tiếp tục diễn ra trước mắt chúng ta như một bức tranh vân cẩu, như một khúc phim trong rạp chiếu bóng.  Bao nhiêu người, trước đây, nào là dinh-thự nguy-nga, ruộng vườn cò bay thẳng cánh, thế mà sau một cơn binh lửa, sự nghiệp bỗng tan-tành như mây khói!  Bao nhiêu người quyền cao, chức trọng hống-hách, nghinh-ngang, thế mà một phút sa-cơ thất-thế, bỗng trở thành những kẻ tha phương cầu thực, hay vướng cảnh tù đày! 

Sự vô-thường đã sờ-sờ trước mắt, thế mà có biết bao nhiêu người vẫn chưa tỉnh-ngộ, cứ đeo đuổi bám-víu vào những cái hào nhoáng nhất thời ấy.  Kẻ bán tước, người mua quan, kẻ tham danh, người tham lợi… gây biết bao trò cười cho khách bàng quan, và bày ra lắm cảnh nhọc nhằn cho người trong cuộc. 

Thuở xưa, có một ông vua, sau khi đi dạo khắp phố phường, thấy nhân dân giàu có sung túc, mới sanh lòng tham lam, muốn sung công bớt tài sản của họ, để bỏ vào kho.  Nhà vua liền ra lịnh ai có của phải đem nạp bớt cho triều đình. 

Lịnh truyền ra, nhà nhà đều công-phẩn, nhưng biết kêu ca với ai bây giờ?  Trong lúc ấy, có một người lái buôn, muốn thức-tỉnh nhà vua, nên đánh bạo đem hết tài sản về kinh đô, đến giữa trào, dâng lên vua và tâu rằng: 

-          Hạ-thần xin dâng hết tài sản cho triều-đình. 

Vua ngạc-nhiên phán hỏi: 

-          Ta chỉ thâu một phần thôi, sao ngươi lại dâng hết cả như thế? 

-          Tâu, vì Hạ-thần nghĩ của này không phải của Hạ-thần, mà là của 5 nhà: nước trôi, lửa cháy, giặc cướp, sung công và vợ con phá tán.  Hạ-thần dù cố sức giữ-gìn thế nào đi nữa, cũng không khỏi bị một trong 5 nhà ấy chiếm đoạt.  Vì thế Hạ-thần xin dâng hết, không giữ làm gì, để về sau khỏi khổ sở vì nó.  Mong Hoàng-thượng nhận hết cho, Hạ thần rất cảm ơn sâu ấy. 

Sau khi nghe lời tâu của người lái buôn, nhà vua ngẫm nghĩ hồi lâu, chợt tỉnh-ngộ, cả thẹn và thầm bảo: “Người này đến dạy khôn cho ta.  Giang-sơn cẩm tú của ta, ta có giữ-gìn được lâu dài không?  Hay sẽ bị năm nhà, mà người lái buôn vừa nói, đoạt mất?  Giang-sơn còn chưa chắc giữ được, huống hồ tài sản của nhân dân!  Người này là ân nhân của ta, nếu không có người đem ánh sáng thức-tỉnh ta, thì ta sẽ làm một việc rất tàn-ác”. 

Suy nghĩ xong, vua bèn hạ lịnh ngưng sung-công, lại còn xuất tiền phát cho dân nghèo nữa.  Thật là một câu chuyện quý báu, để thức-tỉnh những ai đang còn chìm-đắm trong vòng danh lợi, đang gây đau khổ cho mình và những người chung-quanh, vì chưa nhận chân được lẽ vô-thường của hoàn-cảnh. 

V.                QUYẾT-NGHI 

Có người nghi rằng:  Ðạo Phật nói vô-thường, phải chăng vô-tình gieo vào lòng mọi người những quan-niệm chán đời thối chí?  Vì sự-vật đã vô-thường thì không nên làm gì cả, có siêng-năng hoạt-động kinh doanh sự-nghiệp rồi cũng không đi đến đâu cả.  Tro bụi, người sẽ trở thành tro bụi hay sao? 

Xin đáp:  - Vô-thường của đạo Phật là một phương pháp chỉ rõ mặt trái của đời, để bài-trừ những sự mê lầm, ngăn chận người chạy theo vật dục, nó chưa phải là thuyết tuyệt đối. 

Ðức Phật cũng như vị lương-y tùy theo chứng bịnh mà cho thuốc.  Với bịnh “chấp thường còn không mất”, thì dùng phương thuốc “vô-thường” để đối trị, khi lành bịnh thì Phật lại cho thứ thuốc bổ khác quí báu hơn, là “thuyết chơn thường bất biến”.  Theo kinh Lăng-Nghiêm, Ngài A-Nan cũng lầm như chúng ta, cho nên đức Phật bảo Ngài La-Hầu-La đánh chuông để chỉ bày cho Ngài A-Nan phân biệt cái “biến đổi tiêu diệt”, và cái “thường còn không thay đổi”.  Khi tiếng chuông do Ngài La-Hầu-La đánh ngân lên, đức Phật hỏi Ngài A-Nan có nghe không? 

Ngài A-Nan đáp: 

-          Bạch Thế-Tôn!  nghe. 

Khi tiếng chuông dứt, Phật lại hỏi: 

-          A-Nan có nghe chăng? 

Ngài A-Nan đáp: 

-          Bạch Thế-Tôn! không còn nghe nữa.  Ðức Phật lại bảo Ngài La-Hầu-La, đánh tiếng chuông thứ hai, rồi Phật cũng hỏi như lần trước, và Ngài A-Nan cũng đáp là có nghe. 

Ðức Phật quở: 

-          A-Nan, sao ông trả lời lẫn-quẩn như thế?

Ngài A-Nan ngạc-nhiên, đáp: 

-          Chẳng những một mình con mà mọi người ai cũng thừa nhận có tiếng thì có nghe, tiếng dứt thì không còn nghe. 

Ðức Phật gạn lại: 

-          Ông và mọi người đều cho là có tiếng là có nghe, tiếng dứt, thì không còn nghe nữa; thế là “tánh nghe” theo tiếng mà mất, thì đáng lẽ không bao giờ nghe nữa.  Tại sao lúc tiếng thứ hai ngân lên, lại còn nghe nữa?  Nếu nghe được tiếng thứ hai, thì nhất định biết không phải là tiếng dứt mà không nghe.  Tiếng có lúc còn lúc mất, “tánh nghe” vẫn thường không dời đổi.  Vả lại, nếu tiếng dứt rồi mà tánh nghe không còn, thì cái gì biết được sự không nghe ấy? 

Cho biết, Phật dạy “vô-thường” để đối trị chấp thường còn của chúng-sanh.  Ðến khi chúng-sanh đã hiểu lẽ vô-thường, thì Phật lại chỉ bày lẽ chơn-thường bất biến. 

C.      KẾT-LUẬN 

Vô-thường là một định-luật chi-phối tất cả sự vật, từ thân, tâm cho đến mọi hoàn-cảnh.  Hiểu lý vô-thường, chúng ta đã có một phương thuốc thần-diệu để trừ bịnh tham ái, mê-mờ.  Chúng ta đã đau khổ vì màu sắc tốt xấu, vì tiếng dở hay, vì mùi vị ngọt bùi, cay đắng, vì vật thích thân, vừa ý.  Nay chúng ta uống thuốc “giáo-lý vô-thường”, để trừ bịnh tham ái và tiến tới sự an tịnh của tâm hồn. 

            Biết được vô-thường, con người dễ giữ được bình-tỉnh thản nhiên trước cảnh đổi thay bất ngờ và có thể lạnh-lùng trước cảnh ân-ái chia ly.  Biết vô-thường, con người dám hy-sinh tài sản, sanh mạng để làm việc nghĩa.  Biết vô-thường, con người mới chán-ngán với những thú vui tạm bợ, giả-trá, và sáng suốt đi tìm những cái vui chân thật, thường còn.  Vì thật ra, cái vui chân-thật thường còn, cái tánh chân-thường vẫn có, nhưng nó nằm bên trong cái lớp giả dối tạm bợ, vô-thường của cõi đời này, nên chúng ta không thể thấy được.  Khi chúng ta đã cương quyết gạt bỏ cái vỏ giả dối ấy, thì tất-nhiên cái giá-trị chơn thật, cái hạnh-phúc chơn chính, cái Phật-tánh sáng suốt, chắc thật muôn đời sẽ hiện ra.