BÀI THỨ HAI

BẢY ÐOẠN PHẬT HỎI VỀ TÂM

Trước khi muốn chỉ chơn tâm, Phật gạn hỏi cái vọng tâm.  Khi đã hiểu vọng tâm rồi, thì về sau Phật chỉ cái chơn tâm mới khỏi lầm.   Cũng như người, trước phân-biệt được thau, đồng và vàng giả rồi, thì về sau chỉ đến vàng thiệt, họ mới nhận được chắc-chắn, nên trước Phật hỏi về cái Tâm.

Phật kêu A-Nan hỏi rằng:

-         Trong giáo-pháp ta, ông ngưỡng-mộ cái gì mà phát tâm xuất-gia?

A-Nan thưa:

-         Vì thấy Phật có 32 tướng tốt đẹp lạ thường, còn sanh lòng hâm-mộ nên phát tâm xuất-gia.

Phật hỏi:

-         Ông nói: “Vì thấy 32 tướng tốt của Phật, sanh lòng hâm-mộ”; vậy ông lấy cái gì để thấy, và lấy cái gì để hâm-mộ?

A-Nan thưa:

-         Con lấy mắt để thấy và dùng tâm hâm-mộ.

Phật hỏi:

-         Ông nói “lấy con mắt để thấy và cái tâm hâm-mộ”, vậy ông có biết cái tâm và con mắt ở chỗ nào không?

-         Ông từ hồi nào đến giờ, nhiều kiếp sanh-tử luân-hồi, cũng vì tâm và mắt!  Nếu ông không biết nó ở chỗ nào, thì không bao giờ hàng-phục được phiền-não trần-lao.

-         Cũng như vị Quốc-vương, bị giặc đến xâm-chiếm, đem binh dẹp-trừ, nếu không biết giặc trú-ngụ ở chỗ nào thì không bao giờ dẹp được giặc.

I.            A-Nan chẤp tâm Ở trong thân.

            A-Nan thưa:

-         Bạch Thế-Tôn, không những một mình con hiểu, mà tất cả chúng sanh cũng đều cho “con mắt ở trên mặt, còn tâm ở trong thân”.

PHẬT BÁC

Phật hỏi:

-         Ông ngồi trong giảng đường này, trước hết ông thấy cái gì? và vì sao ông thấy được cây cối ngoài vườn?

A-Nan thưa:

-         Bạch Thế-Tôn, con ngồi trong giảng đường, trước thấy Phật cùng chư Tăng, và nhớ mở các cửa, nên con nhìn ra ngoài, thấy được cây cối, cảnh vật bên ngoài.

Phật hỏi:

-         Có ai ngồi trong nhà, không thấy các vật trong nhà, mà lại thấy được cảnh vật bên ngoài không?

A-Nan thưa:

-         Bạch Thế-Tôn, người ngồi trong nhà, mà không thấy các vật trong nhà, lại thấy cảnh vật bên ngoài là không có lý.

Phật nói:

-         Tâm ông cũng thế, nếu thật ở trong thân ông, thì trước hết nó phải thấy tim, gan, ruột, phổi, hoặc móng tay ra, tóc dài, gân chuyển, mạch động ở trong, rồi sau do mở mắt, ông mới thấy đặng các cảnh vật bên ngoài.   Cũng như người ngồi trong giảng đường này, trước hết phải thấy Phật cùng chúng Tăng và những vật trong giảng đường, rồi sau dòm ra ngoài, mới thấy núi sông cây rừng v.v…

-         Vậy có ai trước thấy tim, gan, ruột, phổi ở trong thân, rồi sau mới thấy các vật ở bên ngoài không?  Nếu không, thì ông nói “Tâm ở trong thân” là phi lý.

II.           A-Nan chẤp tâm Ở ngoài thân.

A-Nan bạch Phật:

-         Bạch Thế-Tôn, cứ theo lý luận trên thì con hiểu: tâm ở ngoài thân.  Vì nếu tâm ở trong thân, sao không thấy được các vật ở bên trong, mà chỉ thấy cảnh vật bên ngoài.  Vậy nên con biết tâm ở ngoài thân.  Cũng như cái đèn đốt ngoài nhà, nên chẳng sáng được trong nhà.  Nghĩa này đúng rồi, chắc không còn lầm lạc nữa.

PHẬT BÁC

Phật hỏi A-Nan:

-         Cái tâm của ông, nếu ở ngoài thân, thì thân và tâm ông không dính dấp với nhau.  Vậy trong lúc tâm biết, thân phải không biết; còn khi thân biết, thì tâm phải không biết.

-         Cũng như ta với các thầy Tỳ-kheo, vì thân thể khác nhau, nên khi ta thọ trai, các thầy không no được.

-         Vậy ông thử xem cánh tay của ta đây, trong lúc mắt (thân) ông vừa thấy, tâm có biết liền chăng?

A-Nan thưa:

-         Bạch Thế-Tôn, trong lúc mắt con vừa thấy, thì tâm con liền phân biệt.

Phật hỏi:

-         Nếu mắt ông vừa thấy, tâm ông liền biết, thì thân và tâm không thể rời nhau được.  Như thế thì ông nói “Tâm ở ngoài thân” cũng không phải.

III.         A-Nan chẤp tâm Ẩn trong con mẮt.

A-Nan thưa:

-         Bạch Thế-Tôn, theo lời Phật bác: “Tâm không phải ở trong thân, vì nó chẳng thấy được bên trong; cũng không phải ở ngoài thân, vì mắt (thân) vừa thấy, tâm liền biết, rõ ràng thân tâm không rời nhau”.

-         Cứ theo lý luận này, thì con hiểu: Tâm núp trong trong con mắt; cũng như con mắt của người mang kiến, nên chỉ thấy các cảnh vật bên ngoài mà không thấy được bên trong.

PHẬT BÁC

Phật hỏi A-Nan:

-         Nếu tâm ông núp trong con mắt, cũng như con mắt người mang kiến; vậy tôi hỏi ông: “Người mang kiến, trong khi họ thấy cảnh vật, họ có thấy được cái kiến mang đó không?”

A-Nan thưa:

-         Bạch Thế-Tôn, thấy được.

Phật hỏi:

-         Nếu tâm ông cũng như con mắt người mang kiến, thì vậy sao người mang kiến có thể thấy được cái kiến mang, còn tâm ông sao lại không thấy được con mắt của ông?

-         Nếu tâm ông thấy được con mắt của ông, thì con mắt của ông thành ra cảnh bị thấy, nó phải ở ngoài thân ông mới phải.

-         Nếu thân, tâm ngoài nhau thì làm sao mắt ông vừa thấy, tâm liền phân biệt được?

-         Nếu tâm ông không thấy được con mắt của ông, thì sao ông lại tỷ dụ như con mắt người mang kiến?

-         Thế nên ông nói: “Tâm núp trong con mắt, như con mắt người mang kiến núp sau cái kiến”, cũng không phải.

IV.         A-Nan chẤp lẠi tâm Ở trong thân.

A-Nan thưa:

-         Bạch Thế-Tôn, bây giờ con nghĩ:  Nhắm mắt thấy tối, là tâm thấy trong thân (gan ruột); nhờ cửu-khiếu, thất-huyệt (các giác quan) trống hở, nên mở mắt thấy sáng, là tâm thấy các cảnh vật ngoài thân.   Chẳng biết nghĩa này có đúng không?

PHẬT BÁC

Phật hỏi A-Nan:

-         Ông nói: “Nhắm mắt thấy tối là thấy trong thân”; vậy thì khi ông thấy tối, cảnh tối đó có đối trước mắt ông hay không?

-         Nếu cái tối không đối trước mắt, thì không thành cái nghĩa thấy.  Còn có đối trước mắt, thì thấy tối là thấy trước, sao ông lại nói thấy trong?

-         Nếu ông cho thấy tối là thấy trong thân (gan ruột) thì khi ở trong nhà tối không có ánh sáng, ông thấy tối đó, cũng là thấy gan ruột của ông sao?

-         Lại nữa, nếu nhắm mắt thấy tối, ông cho là thấy trong thân, mở mắt thấy sáng là thấy ngoài thân, vậy sao ông không thấy được cái mặt?

-         Cái mặt ở ngoài, ông mở con mắt còn không thấy, thì khi nhắm mắt thấy tối, làm sao chắc là thấy trong thân?

-         Nếu ông thấy được cái mặt ông, thì con mắt với tâm hiểu biết của ông, phải ở ngoài thân ông.

-         Nếu tâm và mắt ở ngoài thân, thì nó không phải là tâm mắt của ông rồi.

-         Nếu ông cho tâm, mắt (ngoài thân ông) đó cũng là ông, vậy thì nay ta thấy được mặt ông, thế ta đây cũng là tâm, mắt của ông sao?

-         Lại nữa, trong lúc con mắt ông biết, thì thân ông phải không biết, khi thân ông biết, thì con mắt ông phải không biết (vì ông chấp nó rời nhau).

-         Nếu ông cho cả hai đều biết, thì một mình ông phải có hai cái biết (tâm), vậy khi tu hành chứng quả, ông sẽ thành hai vị Phật sao?

-         Thế nên phải biết: Ông nói “thấy tối là thấy trong thân” cũng không phải.

V.           A-Nan chẤp tâm tùy chỖ hòa-hỢp mà có.

A-Nan thưa:

-         Bạch Thế-Tôn, con thường nghe Phật dạy tứ chúng: “Do tâm sanh, nên các pháp mới sanh.  Do các pháp sanh, cho nên tâm mới sanh”.  Nay con suy nghĩ, thì cái “suy nghĩ” đó là tâm của con; tùy hòa-hiệp chỗ nào, thì tâm liền theo đó mà có, không phải ở trong, ngoài và chính giữa.

PHẬT BÁC

Phật hỏi A-Nan:

-         Ông nói “tùy hòa-hiệp chỗ nào, thì tâm liền theo đó mà có”; như thế thì cái tâm của ông không thể có thật thể.

-         Nếu tâm ông không có hình thể (tức là không có) thì lấy cái gì mà hòa-hiệp?  Còn nó có hình thể, thì ông thử lấy tay mặt đánh qua tay trái, ông biết đau liền.  Vậy cái tâm biết đau này, là từ trong thân chạy ra hay từ bên ngoài chạy vào?

-         Nếu ông nói “nó từ trong thân chạy ra”, thì trước hết nó phải thấy gan ruột trong thân của ông.  Còn nếu nó từ ngoài hư-không chạy vào, thì trước hết nó phải thấy cái mặt của ông.

A-Nan thưa:

-         Con mắt thì thấy, còn cái tâm thì biết; Phật nói “cái tâm thấy”, nghĩa đó không phải.

Phật hỏi:

-         Nếu con mắt thấy thì những người chết, con mắt vẫn còn, sao họ không thấy vật?

-         Nếu người chết, mà vẫn còn thấy vật, thì sao gọi là người chết?

-         Lại nữa, nếu cái tâm hiểu biết của ông có thật thể, thì có một thể hay nhiều thể, ở khắp cả thân ông, hay không khắp cả thân?

-         Nếu tâm ông có một thể, và ở khắp cả thân, thì khi ông lấy tay đánh thử một chỗ trên thân ông, đáng lẽ cả thân đều biết đau hết, vì tâm ở khắp cả thân và đồng một thể.

-         Nếu cả thân đều biết đau, thì cái đau đó lẽ ra không có nhứt định ở chỗ nào.

-         Nếu cái đau có chỗ nhứt định, thì ông nói “cái tâm một thể và ở khắp cả thân”, cũng không phải.  Còn nói “tâm ông có nhiều thể”, thì thành ra nhiều người; vậy cái nào là tâm của ông?

-         Nếu tâm ông không ở khắp thân thể, vậy ông đồng thời vừa đụng trên đầu, và cũng vừa đụng dưới chân, khi ấy, nếu đầu biết đau, thì chân phải không biết, còn chân biết đau, thì đầu phải không biết.

-         Nhưng thật tế thì, đầu và chân của ông cả hai đều biết đau.

-         Thế nên ông nói “tùy hòa-hiệp chỗ nào, thì tâm tùy theo đó mà có” cũng không phải.

VI.         A-Nan chẤp tâm Ở chính giỮa.

A-Nan bạch Phật:

-         Con nghe Phật cùng với ngài Văn-Thù v.v… khi luận về “thật tướng” (chơn tâm), Phật dạy rằng: “Tâm chẳng ở trong và cũng không ở ngoài”.

-         Nay con suy nghĩ: Nếu tâm ở trong thân, sao chẳng biết được bên trong?  Còn nói tâm ở ngoài thì sao thân tâm lại biết nhau?  Như thế thì “tâm” chắc ở chính giữa.

PHẬT BÁC

Phật hỏi:

-         Ông nói “Tâm ở chính giữa”, vậy cái “chính giữa” đó ở chỗ nào?  Phải có nhứt định và rõ ràng, ở nơi thân hay ở nơi cảnh?

-         Nếu ở nơi thân, thì ở một bên thân, hay ở giữa thân?

-         Nếu ở một bên thì không phải “chính giữa”; còn ở chính giữa thân, thì đồng với ở trong thân, như đã nói trước.  Nghĩa là, tâm phải thấy trước tim, gan, ruột, phổi ở bên trong.

-         Còn như ở về cảnh, thì có thể nêu (cái giữa) ra được, hay không nêu ra được?

-         Nếu không nêu ra được, thì đồng như không có; còn nêu ra được, thì không thể nhứt định chỗ nào là chính giữa.  Vì sao?  Như người lấy cây cắm chính giữa, nếu người ở phía đông thì xem cây ấy cắm ở phía tây; còn người ở phía nam, thì xem thấy cây cắm ở phía bắc.

-         Cái cây cắm nêu đó đã không nhứt định chỗ nào là chính giữa, thì cái tâm của ông cũng phải lộn-lạo không định.

A-Nan thưa:

-         Con nói “chính giữa”, không phải hai chỗ ấy.  Như Phật thường nói “con mắt đối với sắc trần, sanh ra nhãn-thức”; một bên con mắt thì có phân-biệt, một bên sắc-trần lại không phân-biệt, cái thức sanh chính giữa, đó là chỗ của tâm ở.

Phật hỏi:

-         Ông nói “tâm ông sanh chính giữa căn và trần cảnh”.  Vậy thì cái tâm thể này, gồm cả căn và cảnh, hay không gồm cả hai.

-         Nếu gồm cả hai, thì căn với cảnh lộn-lạo (căn không thành căn, và cảnh không thành cảnh; vì vừa biết mà cũng vừa không biết).  Song trần-cảnh thì không có tri-giác, còn căn lại có tri-giác, hai bên đối lập riêng khác, vậy lấy chỗ nào làm giữa.

-         Còn như không gồm cả căn và cảnh, thì tâm không có thật-thể.  Vậy lấy cái gì làm chính giữa?

-         Thế nên phải biết: Ông nói “tâm ở chính giữa” cũng không phải.

VII.        A-Nan chẤp “không trưỚc” là tâm.

            A-Nan thưa:

-         Bạch Thế-Tôn, ngày trước con thấy khi Phật cùng với ông Ðại Mục-kiền-liên, Tu-bồ-đề v.v… nói pháp, Phật có dạy rằng:

“Cái tâm hiểu biết phân-biệt, không ở trong thân, không ở ngoài thân, không ở chính giữa, không ở chỗ nào cả; “không dính mắc (vô trước) tất cả”, đó gọi là tâm”.

-         Vậy nay con lấy cái “không dính mắc” đó làm tâm, chẳng biết có được hay không?

PHẬT BÁC

Phật hỏi:

-         Ông nói lấy cái “không dính mắc tất cả” làm tâm.  Vậy tôi hỏi ông: Tất cả các vật-tượng trong thế-gian này, nào là hư-không, thế-giới v.v…  Vậy các vật-tượng ấy có, mà ông không dính mắc (trước) hay là không, mà ông không dính mắc?

-         Nếu các vật-tượng ấy không có, thì cũng như lông rùa, sừng thỏ: nó đã không, thời có gì mà dính mắc.

-         Nếu còn có cái “không dính mắc” thì ông không thể nói rằng “không dính mắc được”.  Vì cái gì không có hình tướng thì không, còn cái gì có hình tướng là có.  Nếu có hình tướng thì phải bị “dính mắc”.

-         Thế nên ông nói “không dính mắc tất cả làm tâm” cũng không phải.

LƯỢC GIẢI

Ðã bảy lần gạn về tâm, ông A-Nan đều nói không đúng.  Vậy nên biết: Nếu chưa ngộ được thể-tánh chơn-tâm, thì dù cho nói cách nào cũng sai cả.  Chẳng khác nào như trong Nhiếp-đại-thừa luận có cái dụ “kẻ mù rờ voi”.  Người rờ nhằm cái chân thì nói con voi như cột nhà, người rờ nhằm lỗ tai, thì nói voi kia hốt rác, người rờ nhằm đuôi, thì nói voi như cây chổi quyét nhà v.v…  Mặc dù rờ trúng, nhưng nói và nghĩa thế nào cũng đều sai cả.  Phải thấy chơn-tướng của con voi, thì nói mới không sai.

Chúng ta cũng nên lưu ý: Trong kinh này, Ngài A-Nan đại-diện cho tất cả chúng-sanh mê-lầm hiện-tại cũng như tương-lai mà đứng ra thưa hỏi.

Có những đoạn Ngài trình-bày hoặc thưa hỏi rất thấp, là đại-diện cho những chúng-sanh mê-lầm bực hạ-căn.  Có những đoạn Ngài trình-bày thưa hỏi thâm-thúy, là đại-diện cho những chúng-sanh căn-tánh bực thượng.   Vậy chúng ta không nên căn-cứ lời trình-bày trên mặt văn-tự mà phê-phán trình-độ của Ngài.